1. Genel olarak kriz nasıl tanımlanır?
– Sözcük anlamı ile kriz, doğal veya sosyal olaylardan kaynaklanan bazı dış şokların ya da ekonomik dinamiklerden kaynaklanan iç şokların sistemi beklenmedik şekilde sarsması ve bazı alanları çökertmesidir. Ekonomik krizleri başat iktisat ekolü genellikle “iş çevrim dalgaları” olarak nitelerken, Marksist iktisat ekolü açıkça “kriz” olarak nitelemekte ve krizlerin nedenlerinin kapitalist sistemin bünyesinde içsel dinamiklere bağlı olduğunu ileri sürmektedir. Anlamlı ve açıklayıcı kriz teorisi olarak kabule edilen Marksist yaklaşımda kriz, sermaye birikimini artırabilmek amacıyla piyasa için yapılan üretimin, piyasa talebini aşması ve buna bağlı olarak stokların dev gibi birikmesi ve üretime ara verilmesi olarak nitelenmektedir. Böylesi bir ortamda tüketiciler olumsuz beklentiye kapılır ve talep daha da daralarak işsizlik bir çığ gibi büyür. Krizde verimsiz bazı firmalar batar, insanlar işlerini kaybeder, yoksulluk, intihar vb gibi sosyal olaylar görülür. Piyasada aşırı üretimde bulunan firmaların çöküp, üretimin daralması sonucunda, devletin de müdahalesi ile krizden çıkılınca, daha az sayıda firma, eskiye oranla daha güçlü olarak, yeni bir kriz aşamasına dek üretimi sürdürür.
2. 1929 Krizi’nin temel özellikleri nedir ve tarihsel sonucu ne oldu?
– 1929 Krizi ABD’de patlak vermiş ve zamanla tüm Avrupa ve kapitalist ülkelere yayılmıştır. ABD’de başlayan kriz, ilginçtir ki, günümüzdekini andıran bir biçimde, yeni oluşmaya başlayan finansal piyasalarda başlamış ve zamanla reel piyasalara yayılmıştır. ABD’nin batı sahillerinde deniz kenarında portatif yazlık evler yapma projesi ile piyasadan para toplayan bir firma, ani bir fırtınayla evlerin yıkılması sonucunda halkın güveninin yıkılması ve iflasla karşı karşıya gelmişti. Bunun üzerine baş gösteren panikle halk bankalara hücum etmiş, bankalar talepleri karşılayamayınca, FED (Amerikan Merkez Bankası) banka işlemlerini durdurma kararı almış ve neticede halk iyice tedirgin olarak, beklentiler olumsuz etkilenmiş. Neticede satışlar olağanüstü gerileyince, stoklar dev gibi birikmiş, fabrikalar kapanmış ve % 30’lara varan derin bir işsizlik ortaya çıkmış.
Kriz Almanya’da Nazi’lerin işbaşına gelmesine ve bilinen faşist rejimlerin tarih sahnesine çıkmasına neden olmuştur. Patlak vern İkinci Paylaşım Savaşı sonrasında, teorik temelinin, Keynes’in 1936 yılında yayınlamış olduğu ünlü “Genel Teori” kitabına dayandığı “sosyal devlet politikaları” devreye sokulmuş ve böylece hem kapitalist sistem yeni rayına oturtulmuş, hem de Kızıl Çin’in de tarih sahnesine çıkmasıyla oluşan büyük komünist dünya etrafında kapitalist kuşak oluşturulmuştur. Görüldüğü gibi, sosyal devlet politikalarının sol veya sosyalizmle bir alâkası olmadığı gibi, tam tersine, komünizme karşı kapitalizmi korumaya yönelik parazit bir ara mekanizmadır.
3. Yaşanan finansal krizin çıkış nedeni nedir?
– Günümüzde yaşanan finansal kriz, 1929 Krizi’ni tetikleyen ekonomi dışı bir olaya değil, Marksizmin belirttiği üzere, sistemin doymak bilmez hırslı içsel dinamiklerinden kaynaklanmıştır. İki kriz arasındaki olgusal bu farkı, kapitalizmin olgunlaşmışlık (olumsuz anlamda!) derecesi ile açıklamak olasıdır. 1960’larda çok yavaş olarak gelişen, 1970’ler ve 1980’lerde iyice serpilan finansal kesim, bir yandan kaynaklarının gelişmesi, diğer yandan da büyük finansal kuruluşların ortaya çıkması sonucunda, kâr hırsı ile kendi piyasalarını genişletme arzusu ile, ürünü olan kredi araçlarını olağanüstü boyutlarda genişletme yoluna gitti. Bu süreç reel sektörün de işine geldi, zira, genişleyen kredi müessesesi reel sektörde de piyasaların açılmasına katkı yapmaya başladı. Bu arada İkiz Kulelere saldırı ertesinde piyasaların toparlanması için yapılan faiz indirimi de işin tuzu biberi oldu. Böylece krediler genişledi, insanlar olağanüstü borçlanarak, reel sektörde harcama yapma yanında, gayrimenkul yatırımına da yöneldi.
Ancak, ne zaman ki ödeme zamanı geldi, o zaman insanlar yanlış hesap yapmış olduklarını, borçlarını kazançları ile ödeyemeyecekleri gibi, kredi ile aldıkları gayrimenkullerin satış değeri ile de temizleyemeyeceklerini gördü. Bunun anlamı, kısacası, finansal kredinin reel sektör getirisinde karşılığının olmaması demektir. İşte, finansal genişleme hacminin reel sektörün karşılama kapasitesini aşan bu bölümüne “finansal köpük” adı verilir. Reel sektörde karşılığı olmayan finansal köpüğün açığa çıkması, kredi piyasasında panik yarattı ve geri dönmeyen krediler yüzünden büyük finans kuruluşları batma konumuna geldi.
4. Finansal kriz aynı hızda sürse idi olası sonuçları ne olabilirdi?
– Bu durumda, finansal alandaki panik, psikolojik kanaldan olduğu kadar, yayılan işsizlik ve iflaslar nedeniyle reel sektörde de büyük çöküşlere ve finansal sektöre ilaveten reel sektörde yaygın işsizliğe yol açabilirdi. Bu tür krizler mekanik etkilerinden çok, psikolojik etkileri ile, piyasa beklentilerini olumsuz etkiler ve aşırı çöküşlere yol açabilir.
5. Krize karşı ne tür önlem düşünüldü ve alındı?
– Krizin ABD’de çıkması hiç şaşırıtcı olmadığı gibi, ABD yönetiminin krizi kökten ele almayıp, palyatif önlemlerle geçiştirmeye çalışması da kesinlikle şaşırtıcı değildir. Kriz ABD’de de patlak verdi, çünkü ABD dünya kapitalizminin en ileri aşamasındadır. ABD yönetiminin krize köklü ve kalıcı çözüm getirmek yerine, palyatif önlem geliştirmesi de çok doğaldır, çünkü ABD, kapitalizmin kalesi, baş temsilcisi ve sistemden en fazla yarar sağlayan ekonomiye sahip olması yanında, krizi hafifletmek için elinde bazı silahları bulunduracak kadar da şimdilik güçlüdür.
ABD yönetimi krizin nedenini dahî fazla araştırmadan, tüm çabalarını krizi yönetmeye ve söndürmeye yoğunlaştırdı. Bu bağlamda, halkın mevduatlarını çekmesini önlemek için mevduat garanti limitlerini yükseltti, batık kredileri kamu alanına alarak, borçluları ve batma durumundaki finans kuruluşları rahatlatmaya çalıştı. Bazı vergi inidirimleri getirerek, reel sektöre teşvik sağladı ve krizin ilk aşamalarından beri kademeli faiz indirimine giderek, kredi alanındaki sıkışıklıkları gidermeye gayret etti. Böylece, ABD yönetimi, halkın beklentilerini olumluya çevirmeye, sıkışan finans kuruluşlarını kısmen kurtarmaya ve borçluları da kısmen rahatlatmaya çalıştı.
6. Kriz, alınan önlemler çerçevesinde, olası gelişme sürecinde Türkiye’yi nasıl etkiler?
– Alınan önlemlerle krizin hafiflemiş olması drumunda, Türkiye ekonomisinin etkilenmesi, finansal ve reel alanlarda olmak üzere, başlıca iki kanaldan gerşekleşebilir. Kriz nedeni ile, dünya finans piyasasının sıkışması ve LIBOR’un (Londra Bankalar Arası Gecelik Oran) yükselmesi Türkiye’nin kredi bulma olanaklarını sıkıştırır ve ekonominin faiz yükünü ağırlaştırır. Bu durumda içeride döviz fiyatının yükselmesi dış borçluluğu olan firmaların ve kamu kesiminin yükünü artırır, özellikle açık pozisyonu olan firma ve kurumları zor duruma sokar. Dövizin yükselmesi enflâsyon üzerinde de olumsuz etki yapar. Reel alandaki etkilere gelince, dış dünyada beklentilerin olumsuzlaşması ve ekonomilerin daralması ihracatımızı olumsuz etkileyerek, milli gelir üzerinde olumsuz sonuç doğurur. İhracatın hız kesmesi durumunda, ithalat da hız kesebilir, ama carî açığın net durumu şimdiden kestirilemez. Her durumda, şiddetini şimdiden kestirmek zor olsa da, kapitalist dünyanın krizinden mutlak olarak kurtulmak olası görülemez. Büyük bir olasılıkla, büyüme hızı yavaşlayabilir.
7. Türkiye ekonomisinin ekonomik dayanıklılık derecesi nasıldır?
– Türkiye ekonomisi, yüksek carî açığı nedeniyle krize karşı aşırı duyarlılık taşırken, bankalar sisteminin fena olmayan sermaye ve risk yapıları ile krize karşı belirli bir dayanıklılığı vardır, denebilir. Ancak, dış borç stoku içinde özel kesimin ağırlık taşıması, ekonominin kırılganlık derecesini perdelerken, önümüzdeki günlerde dövizin yükselmesi ve buna bağlı olarak faizin yükselmesi, 2001 yılındakine benzer şekilde, özel kesim borçlarının kamu garantisine alınmasına yol açabilir ve kamu bütçesinin yükünü ağırlaştırabilir. Böyle bir durumda emekçiler ve sermaye dışı kesim işsizlik ve özlük hakları kısıtlamaları nedeniyle zarar görür. Kamu bütçesinin “malî disiplin” söylemi altında baskılanması ve yüksek faiz politikası da, halkın üzerine büyük yük yıkma pahasına, ekonomiyi dış şoklara karşı dirençli konuma sokmaktadır. Banka kesiminin sermaye yapısı ve aşırı derecede riskli açık pozisyonda bulunmaması da önemli bir şok engelleyici faktördür.
8. Türkiye’de iş ve siyasî çevrelerin krize bakışı nasıldır?
– İş çevreleri krize karşı siyasîlerden daha duyarlı gözüküyor ve hükümetten âcil plan yapılmasını istiyor. İş çevrelerinin bu davranışının altında, kriz söylemi altında, hükümetten emekçiler aleyhine ve vergiler alanında yeni tavizler koparmaya yönelik çabalar yatıyor olabilir. Zira, iş çevreleri öteden beri emek yüklerinin çok ağır olduğu şikâyetini sürdürüyordu. Siyasîlere gelince, bir yandan halkı paniğe kaptırmamak, diğer yandan da IMF’ye güvenerek, krize karşı tavrını biraz ağırdan almaktadır. Doğrusu, kapitalist merkezlerdeki krizin Türkiye’ye yansıması olacaktır, ama yansıma, bizzat kapitalist merkezlerdeki kadar çabuk ve güçlü olmayabilir. Bunun bir nedeni IMF denetimi altındaki bütçe cenderesi, diğer bir nedeni de dünyada en yüksek faizi ödüyor olmamız ve üçüncü nedeni ise, bankaların, maalesef, bizzat yabancıların elinde olması ve sermaye yapılarının oldukça güçlü pozisyonda bulunmasıdır. Doğal olarak, krizin gelişme seyri, Türkiye’yi vurma derecesi ve Türkiye’deki kurumların yapıları son durumu belirleyecektir. Maamafih, hükümetin son bir kararla üç bakandan müteşekkil bir “kriz masası” oluşturmasını, olayın ciddî olarak ele alınışının bir işareti olarak görmek gerekir.
9. Krizin olası etkilerine karşı Türkiye ekonomisinde ne tür önlemler alınabilir?
– Yukarıda belirtiğim gibi, kriz masası kurulması hükümetin olaya ciddî yaklaşım yaptığını göstermektedir. Ancak, eğer carî açık krize duyarlılığımızı artırıyorsa, bu durumun kısa sürede kapatılması söz konusu olamaz. Aynı şekilde, eğer bazı firma ve kuruluşların açık pozisyonu ve dış borçluluğu varsa, bu durumun da kısa sürede çözülmesi söz konusu olamaz. Çünkü, bu oluşum 2000 yılından beri büyük bir sadakatle uygulanan IMF politikalarının beklenen sonucu idi. Bu politikalarla, yani yüksek faiz ve baskılı kur uygylaması ile, iç üretimin bir bölümü dış dünyaya taşındı, yapay olarak enflâsyon baskılandı ve ekonominin üzerine bir pembe örtü çekildi. Oysa, bu politikalardan KOBİ dünyası büyük zarar gördü, tarım çöktü, işsizlik arttı, yabancı firmalar reel üretim ve bankacılık kesimini işgal etti ve borsa büyük kısmı itibariyle yabancıların denetimine geçti. Ekonominin kırılganlık durumu bir gecede düzeltilemez. Ancak, bu durumda hükümetin alabileceği önlem, yabancı reel ve finansal yatırımları olabildiğince çekmeye yönelik, teşvik ve faiz politikasını revize etmek olabilir ki, bunun sonucunda da emekçiler ve halkımız büyük zarar görür. Ayrıca tasarruf mevduatlarındaki kamu garantisi bugünkü 50 bin YTL’den daha yukarıya çekilebilir, vs… Bunun anlamı, krizin etkisinin hafifletildiği görüntüsü altında, kapitalist merkezlerin krizin maliyetinin bir bölümünü çevre ekonomileri üzerine yıkmasıdır. Burada en korkulacak nokta, krizden korunma bahanesiyle, özel kesimin bazı borçlarını kamu kesimine yıkmaya ve üretim üzerindeki emekçilerin ve kamaunun yükünü hafifletmeye çalışması olabilir.
10. Bilim nedir, ne işe yarar?
– Bilim, olguları ve oluşumları ve bunların aralarındaki ilişkileri anlamak, onların olumsuz devinimlerini engellemek ve insanlık için yararlı sonuçlar oluşturacak süreçleri devreye sokma çabasından başka bir şey değildir. Bu amaç, ne yazık ki, iktisat alanında geçerli olmamaktadır. Zira, iktisat alanında hakim bilim (!) ve ideoloji başat sermaye kesiminin çıkarları doğrultusunda şekillenmektedir. O nedenle, sisteme içkin olan krizler öngörülmemekte (daha doğrusu, öngörülmek istenmemekte!) ve ona göre sistemik düzenlemeler yapılmamaktadır. Kapitalizmin emrindeki üniversiteler ve diğer güçler bu yönde çalışmaktadır. Bu konuyu böyle basit olarak geçiştirmeden, ileride, başlı başına ele almamız gerekmektedir.
FOTOĞRAF: İzzettin Önder
DİĞER AYAKÜSTÜ SOHBETLER
‘Çanakkale geçilseydi, Lenin devrim yapamazdı’
‘Sendikal haklarda dışa başka resim veriliyor’
‘Bir Fethullah Gülen devleti tasarlanıyor…’
‘Her midye yenilmez’
İsmail Çoban ile Aşık Veysel üzerine
Bozcaadalı bir Rum’un gözünde ‘Anayurt’
İstanbul’un en önemli sorunu yönetimidir’
‘Karadeniz’deki yokoluşa karşı çıkalım’
Dişli’ uyarı
‘Fotoğrafta görsel kirlilik oluştu’
Türkiye’ye 45 kez turist olarak geldi
‘Bir karşı devrim olmaktadır’
‘Turizm sektörü iyi başladı ama…’
‘Yerli turiste pahalı değiliz…’
‘Türkü giren eve kötülük girmez…’
Boris’in babası, dedesi Ali Kemal’i anlattı
‘KKTC turizminin sorunu ulaşım’
Antalya ormanlarına ‘turistik’ kıyım!
‘AKP’nin Alevi açılımı; evlilik içi tecavüz’
`Bugün ezilenlerin rüyası yok!`
‘Denizlerin talepleri hala Türkiye’nin temel ihtiyacı’
‘Antalya’yı kolay yağmaladılar’
‘Biz devrimciler büyük bir ailenin üyeleriyiz’
‘Abidin’in büyük sanatçılığı yeterince bilinmiyor’
‘Devrim artık şart olmuştur…’
‘AKEL’in zaferi, tüm ilericiler adınadır’
‘Türban MHP’nin taktiğiydi…’
‘AKP gecikmiş bir baroktur!’
‘Figuran değil müdahil olmalı’
İranlı yazar Erad: Aşk, Türk’ü, Kürt’ü sevmektir
AKP’nin Alevi sınavı…
“Çerkes Adil Paşa’nın tahsildarlık günleri”
Sıra şeytanda…
Selek: Feminist kitabevi Amargi bir okul…
İstanbul’un turizmi bu atölyede şekilleniyor
Neden Patara ve neden şimdi?
‘Terörün panzehiri ekonomik gelişmedir’
‘Türkmenlerin hakları, bizim Kürtlere de tanınmalı’
‘Mahalle baskısı değil, ideolojik baskı’
‘Meclis’teki partilerin kadın politikası yok’
‘Merkezde bir yeniden yapılanma olmalı… ‘
Fotoğrafın büyücüsü: Aykan Özener
Savaş karşıtı eylemlerin fotoğrafçısı: Hüsnü Atasoy
Uras: Desteği için Baykal’a teşekkür ediyorum!
‘AKP’yi sola karşı yaratanlar yok edecek’
Muhabirlerin telifle çalıştırılması yasalara aykırı’
Yeşiller bağımsızları destekleyecek
Türkiye sağlık turizminde atakta
‘Hayallere tanık olmak istedik’
‘İngiltere’de işkence yaptılar…’
Akın Birdal: CHP Kürt sorununu unuttu
‘Düşünceye militarizm de engel…’
Boyalı bank nöbetini terkeden ‘sosyalist’ asker
‘Kategorizesiz bir dünya hayalim’
‘Toplumsal varlıklar elimizden kayıp gidiyor’
Ermeni tarihçi: Asıl sorumlu emperyalizm
Hırant Dink: Ruh halimin güvercin tedirginliği
‘Vicdansızlığın İslamcısı, solcusu olmuyor…’
‘İsrail bir devlet değil, bir projedir’
Orhan Suda: Yaşasın edebiyat
Türkiye’nin Papa’ya sormayı unuttukları!
‘Sol hareketin çoğu kapitalizmin versiyonu’ VIII
‘Yurtseverlik karşılıksız ve zararlı bir taktik’VII
‘İslamcılar’la flörtü kaygıyla izliyoruz!’ VI
‘Türkiye’de antiemperyalist islami hareket hayal’ V
Liberal ve milliyetci savrulma yaygınlaştı IV
‘Siyasal İslam’la isbirliğine gitmeliyiz’ III
Dünya solu karamsarlığı attı II
‘Emperyalizme kurşun sıkanlar müttefikimdir’ I
Hayalet yazar Hüdai Nabit
Çitlembik ağacıyla söyleşi
‘Çocuğa şiddet, çok yaygın’
İran PKK’yi neden bombalıyor?
Serdar Denktaş: Mal mülk davaları en zor sorun
‘Kıbrıs’ta kısa dönemde çözüm olmaz’
Tayvanlı yazardan ‘Sıcak bir öpücük’
Merve Kavakçı: Dini bir mesele
Perinçek: MHP tabanını dışlayarak solculuk yapılmaz!
‘Tek dileğim iki dengeli bir dünya…’
‘Beni en çok korkutan: Google’
‘Sorunumuz Yahudiler’le değil, siyonizmle’
O bir ‘peynir avcısı’
‘Çernobil’den ders çıkarmadık’
Bir kültür taşıyıcısı: Aydın Çukurova
Afşar Timuçin ile insana dair ne varsa…
12 Eylül iddianamesine ne oldu?
Akın Birdal: Evren yargılanmalı
Hitler ile söyleşi…
‘Baş örtüsünü ilk kez Sumerliler taktı’
Türk solu titreyip kendine gelmeli’
‘Hepten pusulasız olmadığımız kanaatindeyim…’
‘Siyasi güç, her zaman kendi hukukunu yaratır’
ABD işdünyasında çöküş…
‘ABD Anayasası Patara’dan’
Çocuklar öldürülmesin!
‘Bir Gün Mutlaka’
‘Derin devlet sorunları çözmek istemiyor’
Kaş’taki gözyaşı
‘Son 15 yılda bilinçte sıçradık’
Piref. H. Ökkeş ile ‘dörtköşe’ sohbet…
Sorgun Ormanı’nı kurtaralım
Devrim Bize Yakışırdı!
G-8 protestosundan gözlemler…
Başkalarının hayalleri…
Hurafeler gölgesinde Gelibolu…
Çokuluslu tekellere karşı ‘Adil Ticaret’
Kuzey çikolata, Güney ekmek derdinde
Fokları, katliamdan kurtaralım!
Nükleer denemelerin faturası: Doğal felaketler
İsrail dünyanın 6’ncı büyük nükleer silahına sahip!
Çocuk İşçiler
Türkiye’de de nükleer silah istemiyoruz!
Faşizm neden Almanya’da kök saldı?
Demirel davasında tekelci medya da suçludur
