Taşla ilgili bildiklerinizi unutun!

Can Denizman, ömrünü taşlara adamış bir biliminsanı. ABD Georgia’da bulunan Valdosta Devlet Üniversitesi’nde hidrojeoloji dersleri veren Doç. Dr. Can Denizman’la geçtiğimiz yaz Toroslar’da yaptığımız keşif yolculuğuna, (http://magmadergisi.com/haber/bir-yerde-tas-varsa-orasi-cennettir) bu yaz da devam ettik.

Amacımız, taşların sırlarına, bu toprakların hafızasına kulak vermek…

Finike’de buluşup, Batı Torosların önemli dağlarından biri olan Akdağ’ın doğu ve batı yamaçlarındaki Likya kentlerini görmek. Bir başka deyişle, taşın ve suyun biçimlendirdiği kültür mirasına dokunmak.

Demre’de Myra antik kentinin bitişiğinden başlayan Demre Çayı Vadisine giriyoruz…

Akdağ ve Kohu dağlarının beslediği kaynakların oluşturduğu Demre Çayı, neredeyse her kentin adıyla anılan bir nehrin bulunduğu antik dönemde, ‘Myros Potamos’ olarak anılıyordu. ‘Myra Irmağı’ anlamında… Bugün bile görkemini koruyan Myra’nın yaşam kaynağı, can damarı olan nehrin yatağının genişliği yer yer 200-300 metreyi buluyor. Ancak geçtiğimiz yıl az da olsa akışını sürdüren Demre Çayında bugün tek damla su yok, kurumuş…

Vadi boyunca ardı ardına açılan mermer ocakları, jeoloji müzesi niteliğindeki kayaçların yanı sıra su kaynaklarını da yok etmiş. İnançları, kültürleri besleyen taş ve suyun birlikteliğinin insan eliyle yok edilişinin yarattığı korkunç manzaraların ortasından geçip, vadinin sonunda, iki derenin birleştiği boğazdan geçip Dirgenler köyüne ulaşıyoruz. Eskilerin, Farsça’da ‘dar geçit’ anlamına gelen Derbent dedikleri bölgede birkaç görkemli kaya mezarı var. Likyalıların ölümsüzlüğe, yaşamın sürekliliğine olan inancı, bir zamanlar nehrin görkemli akışıyla serinlettiği ancak bugün zeminde kuruyup çatlayan balçığın yarattığı ölüm duygusuna rağmen yamaçlardaki taşların içinde sürüp gidiyor sanki…

Kurumuş nehir yatağından yürüyerek Dirgenlerdeki Dereağzı Kilisesi’ne ulaşıyoruz. Defalarca ziyaret ettiğim kilise, bir zamanlar bölgenin önemli inanç merkezlerinden biri olmuş. Özellikle M.S 6. Yüzyılda denizden gelen Arap istilacıların yarattığı tehditler yüzünden, kıyıdan uzak, dağlık bölgelere çekilen erken Hıristiyanlık döneminin halkları, inançlarını ve kültürlerini, bu ıssız coğrafyanın koynunda sürdürmüşler.

Dirgenler köyünden bir ihtiyarın anlattığı ‘Çakal ağzı bağlama’ öyküsü de aslında kaynağı ne olursa olsun inançların coğrafya tarafından biçimlendirildiğini örnekliyordu. İnanca göre Dirgenler köyünde, nehrin hemen kıyısında bulunan kilisedeki papazlar, Myra’dan yola çıkıp, vadi boyunca ilerleyerek buraya ulaşan kervanları tehlikeden korumak için yolculuk boyunca karşılarına çıkacak kurtların, çakalların ağzını bağlıyor, bunun karşılığında da para ya da değerli eşya alıyorlarmış. Köylülerin halen anlattığı bu inanış, yakın zamana kadar keçisi kaybolan Yörüklerin de kullandığı bir yöntemdi.

Erken Hıristiyanlık döneminde varlığını sürdürmek için kendi efsanelerini yaratmak zorunda olan kiliselerin, paganist inançlardan devşirdiği ritüellerin zamanla evrilerek bugün bile varlığını sürdürmesi oldukça ilginç…

Hidrojeolog Can Denizman, Akdağ ve Kohu dağından inen yüzey sularının, bir an önce denize ulaşmak için sürdürdüğü deli akışın, taşı biçimlendirerek Demre Çayı Vadisi’ni yarattığını anlatıyor. Coğrafyanın öncülük ettiği oluşum, insanın da dâhil olmasıyla kültürel bir anlam kazanmış. Vadinin girişine bir kale, suyolları, kentler, tapınaklar, kiliseler ve yaşam merkezleri inşa edilmiş. Luwi ve Likya’dan Roma’ya, oradan da bölgeye yerleşen Türkmenlere uzanan değerli bir öykü bu…

Demre Çayı Vadisini geride bırakıp Patara’ya, oradan da Ksantos Havzası’nın iki yanına kurulmuş Pinara ve Tlos’a doğru yol alıyoruz. Patara, Eşen Çayı’nın akışıyla biçimlendirdiği bir zamanların görkemli Likya başkenti. Suyun binlerce yılda çizdiği bir tablo, başyapıt. Taşla inşa edilmiş bir medeniyetin kalıntılarının arasından geçip, Akdeniz’in hırçın dalgalarıyla dövdüğü kumsalda soluklandıktan sonra birkaç eş dost ziyaretinin ardından daha batıda yer alan Pinara’ya gidiyoruz.

Eşen Çayını geçip, Kaş-Fethiye karayolundan güneye doğru uzanan köy yolundan yaklaşık 6 kilometrelik bir yolculukla Pinara’ya ulaşıyoruz. Yüksek bir kayalığın altında kurulan antik kentin eteğinde, bugün Fethiye’ye bağlı Minare adında bir köy bulunuyor.

Pinara’yı, yakınlardaki Ksantos’un nüfusunun artmasıyla birlikte burada yaşamaktan bunalan yaşlıların kurduğu sanılıyor. Ancak kurulduğu coğrafyaya bakılırsa, bu teori haklı gibi görünüyor. Ulu çınarların gölgelediği dereler, anıtsal zeytin ağaçları, her daim iğne yapraklarında ışıltılı bir türkü söyleyip duran kızılçamlar, mor çiçekli hayıtlar, mis kokulu defne ve mersinler; Pinara’yı bir huzur bahçesine çeviriyor…

Yöre halkının güvercin yuvalarına benzettiği, kireçtaşına oyulmuş özgün kaya mezarları, Pinara’ya mistik bir hava veriyor. Hemen aşağıdaki ormanın içine dağılmış anıtsal ve kamusal yapıların hepsi de kireçtaşından inşa edilmiş, yani karstik kayaçlardan. Tapınaklar, lahitler, tiyatro, agora vs dışında Pinara’daki en önemli kültür miraslarından biri de alnında boğa başı figürü bulunan kaya mezarı.

Torosların simgesi olan boğa kültü, bu coğrafyadan çıkıp, Akdeniz çanağında gelişen diğer kültürlere de etki eden köklü bir inanış. Likya’nın karakteristik yerel inancını yansıtan Pinara’da da, bu toprakların inanç ve kültürünü farklı yerlere bağlamak isteyenlere inat binlerce yıllık bir kimlik kartı gibi öylece duruyor.

Taşlara dokunup, anlattıklarına kulak verdikten sonra Pinara’dan ayrılıp Tlos’a doğru gidiyoruz…

Akdağ’ın beslediği bereketli ovayı geçip, gerçek bir yeryüzü cenneti olan Tlos’a ulaşıyoruz. Tlos’un geçmişi, kent olarak önemi, onlarca kitap dolduracak önemde. Ancak biz antik kentten geriye kalan taşların öyküsü için buradayız. Meraklısı kentlerin tarihsel öykülerini birçok yayında bulabilir… Biraz daha yukarıdaki Yaka köyüne ulaşıp, Akdağ’dan gelen suların aktığı sokaklarda serinliyoruz. Ulu bir meşenin gölgesinde çaylarımızı içip karnımızı doyuruyoruz. Bugün Fethiyeli Yörüklerin yurt edindiği bu yamaçların bereketi, su ve taşın çizdiği rotayı şaşmadan izleyen insanlara binlerce yıldır rehberlik etmiş…

Yakaköy, son yıllarda gelişen kırsal turizm hareketinin de etkisiyle ‘Yakapark’ olarak anılmaya başlamış. Turizmin, o her şeyi önce kendi diline tercüme edip ardından da tüketen alışkanlığından bir an önce kurtulmak gerekliliğini bir kez daha anımsayıp dönüşe geçiyoruz.

Ksantos, Patara, Letoon, Kyaneai, Pinara, Myra, Arikanda, Tlos, Lmyra ve diğerleri…

Saklıkent olarak adlandırılan kanyonun da bulunduğu yolda ilerlerken, hemen hepsi taşla biçimlenen Likya kentlerini düşünüyoruz birer birer…

Her birinin hafızası olan taşlarına dokunduğumuz Likya kentleri…

Ömrünü taşlara adamış bir bilim insanı olan Hidrojeolog Can Denizman’a gördüklerinin ona ne söylediğini, nasıl etkilendiğini soruyorum. Verdiği yanıtlar aslında taşa ilişkin bakışımızı gözden geçirmemizi ve sil baştan yeniden bakmamızı gerekli kılıyor:

O taş orada varsa üzerindeki ağaç da, içinden akan nehir de, bitişiğindeki uygarlık da bu nedenle orada. Birçok ülkede koruma altındaki jeolojik yapılardan fındık büyüklüğünde bir parça dahi götürmenizin cezası çok ağırdır. Bu taşlar bizim gerçek zenginliğimizdir. Onları yok etmek milyonlarca yıllık geçmişin yanı sıra geleceğimizi de yok etmek anlamına geliyor.”