UKRAYNA’DAN… Gagauz edebiyatının gelişme süreci (III)

Kendisi gagauz folklorunun uzmanı sayılan Stepan Kuroglu (1940-) edebıyatta hem şair, yazar, bilim adamı, tarihçi, etnograf  olarak iz bırakmaktadır.

Şiirlerinde kendi yaşadıkları toprakları dile getiren şair, tabiat, aşk ve felsefe konularına önemli yer ayirmakta. Kullandığı dilde folklor örnekleri getirilmekte veya halkın arasında anlatılan bazı ifadeler, atasözleri ve deyimler, anlatılar, dua beddualar modern edebiyat diliyle verilmektedir.

Mesela “bizım Tani” adlı şiirinde şair halkın arasında anlatılan tavsiye şeklinde bir gencin hayat hikayesini edebiyata taşımış ve bu örneği şiirleştirmiştir.Ayrıca sözlü edebiyatının belkemiğini oluşturan maani örneklerinin ilk iki mısralarından hareket edip diğer son iki mıslaralını kendisi eklemiştir. Bazı örneklerde ise kendisine ait mani örneklerini görmek mümkündür.  

5 şiir kitabına, 2 öykü ve 3 kitabın editörü olan şair romantizmi ve felsefe konularını en fazla işleyen olmuştur.16 İnce bir lirizme eserlerinde yer veririken mistik düşüncelerini çeşitli idiomatik ifadelerle anlatmaktadır. ‘Samanyolu’ şiirinde, her insanın gökte bir yıldızının olduğunu, insana hayatı boyunca o yıldızın ışık verdiğini ve insanla beraber yıldızın da öldüğünü mistik bir tarzda ele almıştır. Bu şiirde halk inançlarına ve anonim halk edebiyatının önemli türlerinde masala ağırlık veren şair yine büyük araba (büyük ayı)ve küçük araba (küçük ayı) yıldızlarıyla ilgili bir masal anlatmakta, bu yıldızların gökte saman taşıdıkları için saman yolu adını aldıklarını okuycuya bildirmektedir.

S.Kuroğlu savaş temasını sıkça işleyen şairlerdendir.Amcası Fedor Kuroglu’yu II Dünya Savaşında kaybeden şair gagauz edebiyatında vatanperver ve savaşa karşı ideal bir vatandaş olarak karşımıza çıkmakta ve insanların arasındaki dostluğuna, barışa inanmaktadır. ‘Uyer soldat’, ‘Mezar başında’, ‘Sus alama’, ‘Menevşa’ ‘Ana vatanım’ ve diğer eserleri bu temayı işlemektedir.Mesela aşağıdaki mısralar:

  ‘Cenk etmee biz diil kayıl,
  Onu kimse istemez,
  Dünnee cenge diil mayıl,
  Birine islee gelmez

  Onuştan, biz insannar,
  Kol-kola tuttuk birlii
  Bizim dişli duşmannar
  Görmezlar bizdan iilik.’

(Ana Vatanım) ifadelerimizi kanıtıdır.

Edebiyata kendi doğduğu ve Ukrayna sınırları içerisinde kalan Dimitrovka köyünü sıkça dile getiren Kuroglu gerek hikayelerinde, gerekse şiirlerinde motifler ve kahramanlar onun köyünde oturan insanlardan, tabiat unsurları ise var olan gerçeklerden alınmıştır.

 ‘Küüyümün kenarında,
  Nerede çeşme
  Yolcazlar bayırlardan
  Su iner içmee.

  Kim ister türkü çalmaa,
  Ko gelip gelsin,
  Küyümün kenarında
  Su serin içsin,
  Bir türkü çalsın.’

Gagauz edebiyatının üçüncu kuşak adını taşıyacan ve 1970 yılından itibaren  edebiyata yeni bir çığır getiren  şairler Vasi Filioglu, Todur Marinoglu, Petr Çebotar-Gagauz, Todur Zanet, Dmitriy Ayoğlu olmuşlardır. Sosyalist sisteminin katı rejiminde yazılan ‘ısmarlama’ şiirler bu dönem şairlerin kalemlerinde görülmemekte, aksine hür düşünceye çağrı, milliyetin bağımsızlığı, halka daha fazla hak tanınması vd. konular üzerine durmuşlardır.

Vasi Filioglu (1949-) 1960’lı yılların sonlarında şiir yazmaya başlayan şairdir. Mina Köse ve D.Karaçoban’ın köylüsü olan şair eserlerine de onlardan etkilenmiş olduğu çizgileri taşımakta. Filioglu sade, herkezin anlıyabileceği bir dille şiirlerinde halka hitabetmektedir. Onun kahramanları çiftiçeler, genç ve ihtiyarlar, anne ve babalar.


Hayatını kendi doğma köyünde geçiren şair bütün tabiyatı, hayat ve köy insanlarını kucaklamaya çalışıp konular arasında tercih sırası gözetmez. Şair M.Köse onun yaratıcılığını şöyle açıklamıştır: ‘kırda-bayırda sade sevmiş çotuu-nice uşaa, çiçee-nice sevdayı, ekmee-nice anayı, çöşmeyi-nice hatırı, dan erleri-nice geniş üreklii. Hep orada, dayma bulunup insan arasında, o sesirgenmiş halkın sözünü de zenginnetmiş dilini, keskinnetmiş duygularını hem annamış ne laazım insanın canına.’

1995-ci yıllında Moldova Yazarlar Birliğine üye olan şairin  şiirleri İlkyaz Türküsü  adında sairler antolojisinde basılırken,  Aydınnık, Yılk kuşaan korafları17 adında kitapları çıktı, ayrıca şiirleri dergi, gazete ve okul kitaplarında yer aldı.

 Şiirlerini genellikle dörtlük şeklinde yazan şiar lirik şiirlerine ağırlık vermiştir.

  Göz atêrım: bu dolay
  Ne gözäl, kıvrak giimni,
  Yamaçlar, inip yola,
  Karşılêêrlar gelänni!

  Soluêrım bol-bola,
  Yutkunup damna-damna.
  Güüs doymaz hiç bu solaa,
  Tuz-taştan koparılma……(Baş düverim)  

Belirtildiği gibi gagauzların çoğunluk kısmı Moldova sınırları içerisinde oturmakta. Az bir kısmı ise Moldovaya sınır olan Ukrayna sınırlarına ait Odessa  vilayetinde oturmaktadır.Resmi sınır çizgisi bu ayrıma hiçbir zaman sebep olmadığına göre Ukrayna’da yaşayan gagauz aydınları bu edebiyatının kurulmasından günümüze kadar önemli rol oynamışlardır.Stepan Kuroglu, Stepan Bulgar, Georgiy Taşoglu, Tina Sürme, Miron Dermenci, Vitaliy Boşkov, Tudora Arnaut vd. şahısların eserleri herhangi bir ayrıma taabı tutulmadan gagauz edebiyat kitaplarında yer almaktadır.

Gagauz edebiyatina onemli katkıları olan yazar Stepan Bulgar olmuştur.Gagauzların köklerini araştırıp, II Dünya savaşında devlet tarafından onur edilen ve kahraman madalyasını kazanan, fakat, tanınmayan bu insanları gün ışığına çıkarıp edebiyata kazandırmıştır.bu şahısları bazen belgesel yazıları ile halka tanıtarak, bu kahramanların başına gelen olayları edebi anlatımlarla anlatmalarında dile getirmiştir. Hikayelerinde çoğunlukla kendi köyünde ve Ukrayna’nın civar gagauz köylerinde kullanılan sözler onun ne kadar iyi bir dilbilimcisi olduğunu da göstermektedir.

Mesela “Ha uslan, baticin, uslan. Te sen içmersin,ama dooru yapmêrsın. Bir filcancık kırmızı şaraptan kimseya taa naafilä olmamış.”

“Kino giderkän, enseyip korkuyu Vladi eltendi alsın kızın elini kendi elinä”.
 “O duyardı, ani hembettän kaybetti başını” (Bulgar 1990:20;59;60). Tabii ki bu tür kelime hazinesini moldova toplakalrında oturan gagauzların konuşmalarında da bulmak mümkün, fakat edebiyata taşıma açısından ise Bulgarın katkıları göze çarpmaktadır. Yazar kahramanların ismini verirken genellikle onların hareketlerini, karakterlerini anlatan isimler takmaktadır. Eğer kahraman cimrilik rolündeyse ismi Sıkı Mirçu, arkadaşına ihanet edip kendi hayatını kurtarmak çabasıyla onu oyuna getirdiyse Cambaz, kendinden emin ve inatçı ise Keçi Kosti gibi isimler karsimiza cikarken, kullanımda olan,  sıradan isimlere, yani Vladi, Savi, Tudorka, Jenya vd. isimler de yer almaktadır. Bu sıradan isimler genellikle duygusal ve çağdaş anlatımlarda görülmektedir. Bu tür isim verme çizgisi yazar, şair Dimitriy Kara Çobanın  eserlerinde mevcuttur. Yazarla çok yakından tanışan Bulgar bir çok noktalarda ondan esinlendiği bellidir.

Yazarın eserlerindeki konular halkın günlük yaşatısında alınan alıntılardır. İhanet, doğruluk, cimrilik, tembellik, dostluk, çalışkanlık vd. temalar hikayelerin sayfalarında yer alırken tarih içerisinde yer almış olan olaylarda hikayelerin ana konusu olmuştur. Hacim bakımından kısa hikayeleri oluşturan anlatılar edebiyata yeni bir ruh, zenginlik getirmiştir.
Gagauz edebiyatına masal  türünü ilk defa taşıyan yazar “Dev adamın oolu”, “Trakalı Öküz” gibi masallarda halk masallarını çağdaş edebiyata yeni bir anlatım şekliyle ve uslüpla  taşımıştır (3).

Bugün gagauz dilinde tek ve ilk olma özelliğini taşıyan “Sabaa yıldızı” adında tarih-etnografi-edebiyat-kültür dergisi ve çocuklar için “Güneşçik” adında çocuk dergisi S.Bulgar’ın redaktörlüğü ile çıkmaktadır. Bu dergilerde çıkan yazılar gagauz edebiyatının gelişmesinde önemli rol oynamaktadır. Bu derginin sayesinde genç yetenekler kendini eserleri ile tanıtmakta ve yeni esintiler edebiyata katmaktadırlar.Ayrıca Gagauz Yazarlar Birliği’nin Başkanı olan S.Bulgar bu edebiyatın gelişmesinde direk aktif rol oynamaktadır.
Ukrayna sınırlarında doğup büyen diğer bir aydın Tudora Arnaut (1970). Eğitimi Azerbaycan, Türkiye gibi ülkelerde yapan şair edebiyata türk kültürünün esintisni katmıştır. Şiirlerinde hoyarat, koşma, tapşırma, dudakdeymez ve diğer tür ve şekilleri kullanan şair gagauz edebiyatını geliştirmiş ve yeni bir ön çizmiştir.Bugüne kadar türk dünyasından uzak tutulan gagauz edebiyatı bu yeniliklerle kendini bu dünyanın bir ayrılmaz parçası halinde olduğunu tekrar hissetmiştir.

Genellikle Azerbaycan ve İrakta yaşayan Kerkük Türkleri’nin edebiyatında var olan hoyrat türü şairin kaleminde şu mısralarla anlatılmıştır:

 Kazayak
 Çöşmä  dolu Kazayak
 Yarimin sofrasında
 Beni bekler kaz ayak.

Eski türk halkların ilk edebi türü olan koşma 4 dörtlükten ve ilk dörtlük abab diğer dörtlükler ise bbba,ccca,ddda kafiye şemasına sahiptir. Bu tür gagauz edebiyatında “Sessiz dialog” şiirinde dile getirilmektedir.

Dudakdeymez şekli ile yazılan şiirde ise dudakaların yardımıyla söylenen kelimelerin, yani b,p,m,v,f harflerin kullanılmaması yer almaktadır.

…genä kış, geçer geler yaz
Cancaazı’sa sıktı ayaz
Ak yayer kara saçın
Gelin gider kızkardaşın.
Konularında ağırlıklı olarak felsefe düşünçelerinde odaklanan Arnaut, Kuroglu gibi mistik konularını da kaleme almıştır.

Düş

Sınırda bir daracacık yol
Götürecek beni raya
Tä bir melek yalvarêr “kal,
Ol musafir bilinmäz dünnää.”
Bän ardıma baktım
Orda alardı iki yaşlı göz,-
Sevdiciimä vermiştim söz…

Gagauz edebiyatında ayrıca yeni kuşak sınıfına giren Tina Sürme ve V.Boşkov olmuştur.Onların yaratmalarına tabıat, aşk, gurbet,sosyal mkonular işlenmektedir.
Zengin geçmiş sözlü edebiyata sahip olan  gagauzlar yazılı edebiyatlarını geç başlamalarına rağmen altmış yıla yakın bir sürede içerisinde diğer halkların edebiyatları arasında önemli sahip olmuşlardır.    

____________


Dipnotlar
16. Stepan Kuroglu, Bir kucak güneş, Kişinev 1969
…………………………., Yollar, Kişinev 1970
…………………………, Kızgın Çiyler, Kişinev 1974
…………………………, Kauş avaları, Kişinev 1977
…………………………, Çık, çık, güneş, Kişinev 1981
…………………………, Üüsek kuşlar, Kişinev 1982
…………………………, Rodoslovnoye derevo, Kişinev 1988
…………………………, İlkyaz türküsü, Kişinev 1989
……………………….., Maanelär, Kişinev 1998
……………………….., Yol yıldızı, Kişinev 2000
…………………………, Lalelär, Odesa, Mayak, 2001.
17. Vasi Filioglu, Aydınnık, Kişinev, Ştiintsa, 1990
…………………….., Yılk kuşaan korafları, Kişinev, Ştiintsa, 1997

BİBLİOGRAFİ
‘Sabaa yıldızı’ dergisi (1996) Sayı 1.
 Argunşah, Hulya (2001). ‘İlk Gagauz Romanı ‘Akıncılar Köyün’de Türkiye ve Atatürk Sevgisi’. IV.Uluslararası Gagauz Kültürü Sempozyumu, 17-18 Kasım 1999 ,(Yayıma hazırlayan İsmail Bozkurt Fedora Arnaut), Gazimağusa: Kıbrıs Araştırmaları Merkezi Yayınları.
 Argunşah, Mustafa  (1996).‘Çağdaş Gagauz Şiiri’, Türk Dili, Türk Şiiri Özel Sayısı V,(Türkiye Dışı Çağdaş Türk Şiiri). Ankara: TDK Yayınları:531.
Baboğlu, Nikolay (1984). Dunay Pojaluy v Dom, Kişinev.
Baboğlu, Nikolay (1988). Tarafımın Piyetleri, Kişinev.
  Bucaktan Sesler. (1959). (Hazır.D.Tanasoğlu).Kişinev: Ştiintsa.
 Eren, Hasan (1990). ‘Milli Kültür Unsura Olarak Türk Dili’, Milli Kültür Unsurlarımız Üzerinde Genel Görüşler. Ankara:Atatürk Kültür Merkezi Yayınları:46.
 Güngör, Harun-Mustafa Argunşah (1993). Dünden Bugüne Gagauzlar, Ankara.
Karaçoban, Dmitriy (1963). İlk Laf. Kişinev:Ştiinsa
Karaçoban, Dmitriy (1969). Bayılmak. Kişinev:Ştiinsa
Karaçoban, Dmitriy (1970). Persengeler. Kişinev:Ştiinsa
Karaçoban, Dmitriy (1970). Prizvaniye serdtsa. Moskva
Karaçoban, Dmitriy (1972). Zelennoye Plamya. Kişinev:Ştiinsa
Karaçoban, Dmitriy (1984). Stihlar. Kişinev:Ştiinsa
Karaçoban, Dmitriy (1989). Azbuka Otkrıtiy. Moskva
Köse, Mina  (1973). Kısmet, Kişinev:Ştiintsa
Köse, Mina  (1975). Kardaşlık, Kişinev:Ştiintsa
Köse, Mina  (1979). Zapah Zemli, Kişinev:Ştiintsa
Köse, Mina  (1983). Topraan Ürek Düülmesi, Kişinev:Ştiintsa
Köse, Mina  (1986). Hazır Ol, Kişinev:Ştiintsa
Köse, Mina  (1988). Umutlar, Kişinev:Ştiintsa
Köse, Mina  (1991). Dattım Ömürden, Kişinev:Ştiintsa
Köse, Mina  (1993). Sabansaarsın Gün, Kişinev:Ştiintsa
          Kuroglu, Stepan (1969). Bir kucak güneş, Kişinev:Ştiinsa
Kuroglu, Stepan (1970).  Yollar, Kişinev:Ştiinsa
Kuroglu, Stepan (1974).   Kızgın Çiyler, Kişinev:Ştiinsa
Kuroglu, Stepan (1977).   Kauş avaları, Kişinev:Ştiinsa
Kuroglu, Stepan (1981).   Çık, çık, güneş, Kişinev:Ştiinsa
Kuroglu, Stepan (1982).   Üüsek kuşlar, Kişinev:Ştiinsa
Kuroglu, Stepan (1988).   Rodoslovnoye derevo, Kişinev :Ştiinsa
Kuroglu, Stepan (1989).   İlkyaz türküsü, Kişinev :Ştiinsa
Kuroglu, Stepan (1998).   Maanelär, Kişinev:Ştiinsa
Kuroglu, Stepan (2000).  Yol yıldızı, Kişinev:Ştiinsa
Kuroglu, Stepan (2001).  Lalelär, Odesa: Mayak
 Manov, Atanas (1939). Gagauzlar Hristian Türkler, (çeviren T.Acaroğlu), Ankara.
Nasrattınoglu, İrfan  (1992). Gagauz Şiir Antolojisi.
Özkan, Nevzat (1996).Gagavuz Türkçesi Grameri Giriş-Ses Bilgisi-Şekil Bilgisi-Cümle-Sözlük Metin Örnekleri.Ankara:Türk Dili Kurumu Yayınları:657.
Tanasoglu, Diyonis (1969). Adamın İşleri, Kişinev:Ştiintsa.
Tanasoglu, Diyonis (1969). Çal Türküm, Kişinev:Ştiintsa.
Tanasoglu, Diyonis (1970). Hoşluk, Kişinev: Ştiintsa.
Tanasoglu, Diyonis (1975). Gençlik Türküleri, Kişinev: Ştiintsa.
Türk Ansiklopedisi (1982).cilt XXXII Fasikül 256, 257,258. M.E.B.Devlet Kitapları, Ankara: Milli Eğitim Basımevi.

____________

* Doç. Dr.

1613870cookie-checkUKRAYNA’DAN… Gagauz edebiyatının gelişme süreci (III)

CEVAP VER

Please enter your comment!
Please enter your name here

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.