Bizi taniyor musunuz?
Yazıma başlamadan önce beni yazılarımdan dolayı destekleyen gazete okurlarına ve meslek arkadaşlarıma teşekkürlerimi bildirmek bir borç sayarım. Gagauzlar’a ilgi duymaları beni çok mutlu etti, zaten benim de amacım sayıca küçük, fakat gönlü geniş ve açık olan halkımın sesini tüm dünyaya duyurmak.
Gagauz dili Türk ailesinin Oguz grubuna dahil ve Türkiye Türkçesine en yakındır.Bu gruba ayrıca Arezbaycan, Türkmen ve Kırım Tatar dilin Oguz grubu da dahildir. Gagauz dili bir taraftan Osmanlı Türkçesi’nden etkilenmiş ve Türkçe, Farsça ve Arapça kelimelerini diline katmış, diğer taraftan çeşitli dönemlerde yaşadığı Yunan, Bulgar, Romen, Moldovan, Rus halklarının tesiri altında kalıp günümüze kadar onlardan aldığı kelimeleri kullanmıştır.
Gagauzlar Bizans idaresi altında yaşadıkları zaman Rumca, Bulgar idaresi altında yaşadıkları zaman Bulgarca, Romen idaresi altında yaşadıkları zaman Romence, Besarabya’nın Ruslar tarafından alınmasından sonra da Rusça öğrenmek zorunda kalmışlar.(Harun Güngör, Mustafa Arhunşah, 2002; 60 ). Günümüzde de Gagauzlar ana dilinin yanısıra devlet dili ve bir yabancı dil zorunlu şekilde okumaktalar. Gagauz gramerini incelediğimizde ise özellikle söz dağarcığında, fonetik ve sentaks açısından mutlaka bu dillerin etkisini görmek mümkündür.
Yüzyıllarca kendi dilini sözlü gelenekte yaşatan bu halk ana dilini hiç bir zaman kaybetmemiş ve gönümüze kadar yaşatmıştır. Malesef 1957 yılına kadar kendi alfabelerine sahip olmadıkları için kendi eserleri yaratmamışlar, ancak Grek alfabesiyle yazılmış Karamanlıca dini kitapları okuyarak eğitim görmüşlerdir.Gagauzların protoireyi (başpapaz) Mihail Çakır 1930 yıllarda Romenlerin kullandıkları latin alfabesi ile dini kitapları yayımlamış ve günümüzde de kilselerde onun çevirileri Gagauz papazları tarafından ayinleri yaparken kullanılır. 30 Temmuz 1957 tarihinde Moldova SSR. Yüksek Sovyeti’nin kararıyle kiril alfabesine geçme kararı alındı ve 1996 yılına kadar bu alfabe kullanıldı. Gagauzlar’a alfabe kullanma izni verildikten sonra D.Tanasoglu ve L.Pokrovskaya kiril harfli alfabesine ä , c ve ê harflerini ekleyerek gagauz alfabesini meydana getirdi.
Gagauzların çoğunluk oluşturdukları okullarda gagauz dili eğitilmeğe başlandı, okul kitapları hazırlandı, fakat kadim Türk eserlerimiz bu kitaplarda yer almadı. Ancak son zamanlar Divanü Lügat -it Türk , Oguz-name, Kutatgu Bilig vb.eserler programa dahil edildi.
29 Ocak 1993’te Gagauz Otonom Cumhuriyeti Halk Topluşu (Parlamentosu) Latin alfabesine geçme kararı aldı, fakat uygulanması konusunda biraz yavaş hareket etti. 26 Ocak 1996 tarihinde Gagauz Halk Topluşu (Meclisi) “Gagauz Dilinin Latın Alfabesine Geçirilmesi” kararını onayladı ve 1 Eylül’den itibaren Gagauz okullarında latin alfabesi kullanılmaya baslanıldı. Bu karar Ukrayna Gagauzları’na ne yazık ki tesir etmedi ve hala Ukrayna Gagauzları eserlerini kiril alfabesinde basmaktalar. Bu durum ise zaten sınırla ayrılan halkı bir birinden tamamen uzaklaştırır.
1-2 Temmuz 2005 tarihinde Odessa vilayetınde “Birlik” adında Gagauz derneği tarafından yapılacak olan sempozyumda alfabe konusu dile getirilecek ve çoğunluk sağlandığı taktirde latin alfabesine geçme kararı kabul edilip Ukrayna Parlamentosu Azınlık Departamentosu’na baş vurması gerekecektir.
Sovyet Birliği zamanında Gagauz diline fazla önem verilmedi ve sırf azınlıklara yardım edilir gösterişi ile 1957-1990 yılları arasında çeşitli alanlarda ancak 30 kitap çivarında eser yayımlandı. Bu eserlerin bir çoğu Rus dilindeydi. Günümüzde ise bu durumu düzeltme çabalarına gidilir, gagauz aydınları eserlerini ana dilinde basar ve okullarda 1-12 sınıf için okul kitapları ana dilinde yazılır.
Gagauz dilinin öğretilmesi ve geliştirilmesi ile ilgili olarak Komrat Devlet Üniversitesi Milli Fakültesine bağlı Gagauz Dili ve Edebiyatı Bölümü; İ.Krenga adına Kişinev Pedagoji Enstitüsü Gagauz ve Romen Dili ve Edebiyatı Bölümü; Komrat Öğretmen Koleji; Moldova Bilimler Akademisi Azınlıklar Enstitüsü Gagauzoloji Bölümü; Gagauz Eri’ndeki ve Ukrayna’dakı okullar faaliyette bulunur. Ayrıca 1999 yılından bu yana çocuk bahçelerinde (kreşlerde) çocuklara gagauzca okutulur.
Bunun yanısıra Gagauz Otonom Bölgesi’nde halkın günlük konuşmasında tamamıyle Gagauz dili eğemen olmasına rağmen, eğitim Gagauzca yapılmamakta. Bunun sebebi ise Gagauzlar’ın çoğunluk oluşturduğu bölgede Rus, Moldovan, Bulgar gibi farklı milletlerden de insanların yaşamasıdır. Gagauz okullarında, Gagauzlar’ın yanı sıra diğer milletlerden de öğrencilerin varolması ana dilinde eğitimi kısmen de olsa engellemektedir. Bu durum Komrat Devlet Üniversitesi’nde de görülmekte. Gagauz aydınları buna karşı çıkmakta, çünkü bu üniversitenin asıl kurulma amacı ana dilinde eğitimin verilmesiydi. Komrat Devlet Üniveristesi ve Gagauz Otonom İdare’nin sunduğu sebep ise öğrencilerin tamamının Gagauz olmamaları ve mezun olduktan sonra bu öğrencilerin Rusça bilmedikleri için Moldova’da ve Rusya’da iş bulamamalarıdır.
Moldova Eğitim ve Bilim Bakanlığı Gagauz dilinin gelişimine katkıda bulunmak amacıyle her yıl öğretmenlere yönelik Gagauz dili latin alfabesine geçerken yeni gramer ve noktalama kurallarının uygulaması; Gagauz dilinin literatura normları; Mihayıl Çakır ve bugünkü Gagauz dili günleri; Milli okul Perspektifleri; Gagauz dilinin sorunları gibi konularda seminerler düzenler, bu seminerlerde yeni bilgilerin alınmasının yanısıra, öğretmenler arasında tartışma ortamı da yaratılır. Böylelikle, dilde en doğru yolun bulunmasına çalışılır. Bu tür seminerlere Ukrayna sınırlarında oturan Gagauz öğretmenleri de katılır.
Günümüzde gagauz dilinde aydınlar tarafından çeşitli konularda kitaplar basılır. Bunların arasında şiir ağırlıklıdır. Kısa ve uzun hikayeler ve roman türü yayımların yanısıra halk masalları, fıkralar , türküler ve diğer anonim halk edebiyatı türleri gagauz dilinde yayınlanır. Gagauz dilinde “Ana sözü”, “ Gagauz sesi”, “Açık söz”, “Gagauz Yeri”, “Halk Birliği” gibi gazeteler hemen hemen herbir Gagauz ailesine kadar gider. Gagauz dilinde tarih, kültür, etnik, bilim konularını içeren Gagauz dilinde “Sabaa Yıldızı” ve ek olarak çocuklar için “Güneşçik”, “Karımcacık” adında dergiler basılır.
Gagauz dili ve eğitimi konusu çok geniş olmasına, rağmen sınırlı tutmayı uygun gördük ve ana dilinde yazılan Dionis Tanasoglu’nun Ana Dilim şiiri ile yazımızı tamamlıyoruz ve şen olun, kalın saalıcakla diyoruz.
ANA DİLİM
Ana dilim-tatlı bal,
Salkım çiçää kokusu,
Şırasını üklü dal
Vermiş gömeç dolusu.
Ana dilim-gözäl ses,
Maana-türkü avası;
Onu işidän herkez
Doymaz, geçmäz avazı.
Ana dilim-gevrek söz,
Uygun dizili sedef;
Ürük fikir ona öz,
Kefimä verer hep kef.
Onsuz geçmäz hiç açlıım,
Kuru kalır masalım,
Onsuz olmaz hiç saalıım
Kısır gezär akılım.
Dili lääzım bilelim-
Ona biz inan evladız,
Dili hiç kaybetmeyelim-
Salt onunnan biz insanız.
__________
* Doç. Dr.
